فرش شاه‌ عباسی

طرح‌ و نقش قالی ایرانی دنیای بی‌انتهایی دارد. خلاقیت و هنری که در طراحی و بافت فرش در ایران‌زمین به کار می‌رود زبانزد مردم جهان است. در این میان فرش شاه‌ عباسی یک شاهکار بی‌نظیر است که خود، طرح‌های گوناگون بسیاری را شامل می‌شود. در گذشته کمتر خانه‌ی ایرانی را می‌توانستیم بیابیم که اتاق‌های تو در توی آن را با این فرش زیبا نیاراسته باشند. به گونه‌ای که امروزه نیز واژه‌ی فرش، ذهن ما را در قدم اول به چنین طرح و نقشی متمایل می‌سازد و برای بسیاری از ایرانیان هنوز فرش شاه‌عباسی انتخاب اول است.

فرش شاه‌ عباسی برای اولین بار در دوران شاه عباس صفوی در اصفهان بافته شد. به همین دلیل این طرح به نام شاه عباس ثبت شده است. برای این که قالی شاه‌عباسی را از سایر فرش‌ها تشخیص بدهیم باید به شاخصه‌های اصلی آن توجه کنیم. اگرچه کاربرد انواع طرح‌های ختایی و اسلیمی جزء شاخصه‌های این فرش است اما اساسی‌ترین جزء آن گلی معروف به گل شاه‌عباسی است. این گل عجیب و زیبا در تمام طرح‌های این فرش به کار می‌رود. بنابراین در این‌جا نیز ما ابتدا به معرفی کامل گل شاه‌عباسی می‌پردازیم و پس از آن به سراغ طرح‌ها و رنگ‌های مختلف به کار رفته در فرش شاه‌عباسی می‌رویم.

گل شاه‌ عباسی

گل فرش طرح شاه عباسی از جمله طرح‌های ختایی است. و می‌توان گفت اساسی‌ترین و چشمگیرترین آن‌هاست. نقش‌های ختایی، طرح‌هایی مبتنی بر شکل و شمایل گیاهان موجود در طبیعتند. همه‌ی برگ‌ها و گلبرگ‌هایی که در نقوش ختایی می‌بینیم برگرفته از اجزاء گیاهانند. در واقع این طرح‌ها شکل ساده شده و انتزاعی همان گیاهان می‌باشند.

گل شاه‌ عباسی نیز برگرفته از گل نیلوفر آبی یا لوتوس است. اگر یک گل نیلوفر را دقیقاً از قسمت میانه برش طولی بزنیم و به دو نیمه‌ی کاملاً مساوی تقسیم کنیم، شکل گل شاه‌عباسی نمایان می‌شود. گل شاه‌ عباسی در محیطی دایره‌گون طراحی می‌شود و تمام اجزاء آن به صورت آیینه‌وار و متقارن رسم می‌شوند.

گفتنی است که فرش طرح شاه عباسی پیش از دوران شاه عباس و سلسله‌ی صفویان نیز وجود داشته است. این گل بر روی ظروف بازمانده از ساسانیان نیز دیده می‌شود. با دقت نظر در آثار تاریخی می‌بینیم که در آیین مهرپرستی و پس از آن زرتشت، توجه خاصی به گل نیلوفر آبی شده است.

در آن زمان، باور بر این داشتند که الهه‌ی مهر از درون گل نیلوفر زائیده شده و بیرون آمده است. در گل‌های شاه‌ عباسی هم معمولاً دو برگ وجود دارد که به آن‌ها برگ ماهی می‌گویند. این‌ها در اصل دو ماهی هستند که به دور گل نیلوفر در گردش‌اند. برگ ماهی بالاترین دلیل تاریخی بر ریشه‌ی نیلوفر بودن گل شاه‌عباسی است. از آن‌جایی که گل لوتوس از یک سو با آب و از سویی دیگر با خورشید در رابطه است، این گل نماد انسان کامل و به روشنایی رسیده نیز می‌باشد.

انواع طرح‌های فرش شاه‌ عباسی

افشان شاه عباسی

می‌توان ترکیب‌بندی به کار رفته در سردرهای مسجد گوهرشاد مشهد را آغازی برای طرح‌های افشان شاه‌ عباسی در خراسان در نظر گرفت. طرح افشان شاه‌ عباسی، باغی پر از گل را برای ذهن بیننده تداعی می‌کند.

طرح افشان، فاقد ترنج مرکزی و لچک‌های چهارگوشه‌ی معمول در فرش‌هاست. به جای آن سرتاسر زمینه‌ی فرش پر از نقوش اسلیمی و ختایی است. این نقوش توسط حاشیه‌های پهن و باریک دور تا دور فرش احاطه شده‌اند.

به این صورت که گل‌های ریز و درشت شاه‌ عباسی به علاوه‌ی طرح‌های دیگری از جمله برگ‌ها و حیوانات با استفاده از خطوط منحنی و مدور به یکدیگر وصل شده‌اند. این خطوط در واقع شاخه‌‌هایی در هم تنیده و به هم پیچیده‌اند.

طرح‌های فرش افشان شاه‌ عباسی در قسمت‌هایی از فرش، از میانه به بعد، قرینه شده و تکرار می‌شوند. به این ترتیب زیبایی موزون و متعادلی در زمینه‌ی فرش به وجود می‌آورند. از طرح‌های افشان می‌توان به این موارد اشاره نمود: افشان ختایی، افشان شکسته ، افشان شاخه پیچ.

شاه‌ عباسی جانوری

در مرکز فرشی با طرح شاه‌عباسی جانوری، گل‌های شاه‌عباسی و ختایی بافته می‌شود. و در اطراف این گل‌ها، حاشیه‌ها و لچک‌هایی وجود دارند که پر از نقش حیوانات مختلفند. گوزن، گرگ، شیر و غزال حیواناتی‌اند که طرح آن‌ها در این فرش به کار می‌رود. این حیوانات در میان شاخه‌های پیچ در پیچ اسلیمی در حال جَست و خیزند. در واقع نقوش حیواناتی که دور تا دور فرش به شکلی ظریف و هنرمندانه قرینه شده‌اند، گل‌های شاه‌عباسی وسط فرش را احاطه می‌کنند. این طرح بیشتر در قم و کرمان مرسوم است.

شاه‌ عباسی لچک و ترنج

ترنج، نقشی به شکل دایره، بیضی یا نواری است که در مرکز فرش بافته می‌شود. لچک به چهار نقش یکسان گفته می‌شود که چهارگوشه‌ی قالی را تزئین می‌کنند. معمولاً هر کدام از لچک‌ها یک‌چهارم همان ترنج مرکزی است.

در طرح لچک و ترنج شاه‌عباسی درون ترنج و چهار لچک با شاخه‌پیچ‌ها و گل‌های شاه‌عباسی پر می‌شود. فضای میان ترنج و لچک‌ها نیز با شاخه‌پیچ‌ها، اسلیمی‌های دهن اژدهایی، برگ‌های نخل مانند و برگ‌های ختایی و شاه‌عباسی تزئین می‌شود.

فرش طرح شاه عباسی طرّه‌دار

می‌توان گفت این طرح به طرح لچک و ترنج شباهت دارد. اما تفاوت آن‌ها در این است که در فرش شاه‌ عباسی طرّه‌دار، چهار لچک در گوشه‌ها وجود ندارند. بلکه لچک به صورت طرّه‌ای دور تا دور زمینه را پوشانده است. بنابراین می‌توان فرش شاه‌عباسی طرّه‌دار را به این صورت توصیف کرد: دور تا دور فرش همان‌طور که در بیشتر قالی‌ها مرسوم است حاشه‌های پهن و باریک بافته می‌شود. بعد از حاشه‌ها، طرّه‌ای را می‌بینیم که سر تا سر متن را دور زده است. در مرکز فرش یک ترنج ظریف وجود دارد و فضای میان ترنج و طرّه با برگ‌ها و گل‌های شاه‌عباسی و اسلیمی پر می‌شود.

فرش طرح شاه عباسی شیخ صفی

طرح این فرش‌ها از قالی معروف آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی گرفته شده است. در طرح شیخ‌صفی از گل‌هایی استفاده می‌شود که به آن‌ها گل‌های خربزه‌ای می‌گویند. این گل‌ها دور تا دور ترنج مرکزی را احاطه می‌کنند. و همچنین برای تزئین لچک‌های چهارگوشه استفاده می‌شوند. حاشیه‌ی فرش شیخ‌صفی از قاب‌ها و کتیبه‌های مخصوصی تشکیل شده که به صورت یک در میان قرار می‌گیرند و گل‌ها را دور و بر خود جای می‌دهند.

گفتنی است که هنرمندان طراح فرش همیشه دخل و تصرفاتی در ساختار کلی طرح و متن این قالی‌ها انجام داده و به طرح‌های زیبای ابداعی رسیده‌اند. به عنوان مثال گاهی لچک‌ها را حذف می‌کنند یا در ضلع‌های جانبی از کتیبه‌ها و قاب‌های تزئینی استفاده می‌کنند. به این طرح‌های ابداعی، شاه‌عباسی تصرفی گفته می‌شود.

رنگ فرش شاه‌ عباسی

در فرش شاه‌ عباسی از انواع رنگ‌ها و به ویژه رنگ‌های شاد و سرزنده استفاده می‌شود. در واقع وجود این‌ همه گل، برگ، حیوان و پیچ و تاب‌های جذاب ختایی و اسلیمی ایجاب می‌کند که انواع رنگ‌های زیبا در این فرش به کار رود. بنابراین تقریباً نمی‌توان یک فرش شاه‌عباسی پیدا کرد که کمتر از چهار رنگ در آن به کار رفته باشد.

به طور کلی معمولاً از رنگ‌های لاکی سیر و روشن و نخودی برای زمینه‌ی این فرش استفاده می‌شود و رنگ‌های سرمه‌ای و آجری در حاشیه‌های فرش شاه‌عباسی به کار می‌رود. از دیگر رنگ‌های به کار رفته در فرش شاه‌ عباسی می‌توان به عنابی، نیلی، فیروزه‌ای، سبز، آبی، بژ و کرم اشاره کرد.

امیدواریم از مطالعه‌ی این نوشتار لذت برده باشید و مقاله‌ی ما راهنمای کامل و جامعی برای شما در انتخاب فرش شاه‌عباسی بوده باشد. شما عزیزان می‌توانید با مراجعه به گالری فرش فروشگاه افرند انواع گوناگونی از این فرش را با کیفیت عالی و الیاف درجه یک بیابید و از میان آن‌ها انتخاب کنید.